- अछरी पोखरेल
'यसरी छोरी जन्माएर फाल्नुभन्दा त सन्तान नै नहुनेलाई दिए हुन्थ्यो नि ।'नेपालगन्ज सुर्खेत रोडस्थितको ज्योति चर्च सामुन्नेको नालामा लगभग ९ महिना पुगिसकेको शिशु मृत अवस्थामा फेला पर्यो । फालेको शिशु निकै गन्हाएको र सडिसकेको हुनाले कम्तीमा पनि २ दिनअघि फालेको हुनसक्ने प्रहरीको अनुमान थियो । 'बच्चा जन्माएर नालामा फालेको छ रे'भन्ने सुनेपछि गाउँका मानिसहरूको मृत बच्चा हेर्न घुइँचो लाग्यो । केही बेरमै प्रहरीको गाडी आयो र उक्त शिशुलाई बोरामा बेरेर कार्टुनको डब्बामा राखेर पोष्टमार्टमका लागि लग्यो । बायाँ हात र दायाँ खुट्टा नभएको शिशु छोरी रहेको प्रहरीले जनाएको छ । उपस्थित गाउँलेहरू गाइँगुइँ कुरा गर्दै आ-आफ्नो घरतिर फर्किरहेका थिए । त्यतिकैमा स्थानीयवासी माया खड्काले भनिन्, यसरी बच्चा जन्माएर फाल्नेलाई त अर्को जन्ममा के सन्तान होला, बरु कपडामा बेरेर जीवितै बाटोमा छाडिदिएको भए कोहीले लगेर पाल्ने थिए ।
आजभन्दा ठीक १ वर्षअघि पनि बेवारिसे अवस्थामा सोही स्थानको नालाको पानीमा नावीसहितको ८-९ महिना पुगेको टाउकोमा लामो लामो कपाल पलाएको शिशु मुखबाट रगत छादिरहेको अवस्थामा प्रहरीले फेला पारेको थियो । उक्त शिशु पनि छोरी नै रहेको प्रहरीले जनाएको थियो ।
यी त एक-दुई प्रतिनिधिमूलक घटनामात्र हुन् । यस्ता थुप्रै शिशु जन्माएर मार्ने वा फाल्ने गरेका समाचारहरू बाहिर आउने गर्छन् । यस्तो हुन नदिनका निम्ति सरकारले यस्ता शिशुको लालनपालन गर्ने व्यवस्था मिलाउन जरुरी छ । जन्मनु शिशुको दोष होइन । फाल्नु पनि दोष नहुन सक्छ । दोषी त हाम्रो समाजमा रहेको सोच हो । अविवाहित महिलाले बच्चा जन्माउन नहुने सोच छोरा र छोरीमा विभेद गर्ने सोच समाजका कलंक हुन् । समाजले थाहा पायो भने बेइज्जत होला भनी अविवाहित किशोरीले फाल्ने एउटा कारण छ भने छोराको आशमा छोरी जन्मेपछि फाल्ने अर्को कारण अझ भनौ परपुरुषसँंगको अनौतिक सम्बन्धबाट जन्मेको शिशुको बाबु चिनाउन कठिन हुनु अर्को कारण हुनसक्छ । यी कठिनाइबाट टाढा रहनका निम्ति महिलाले जन्मनासाथ शिशुलाई फालिदिने गर्छन् । कोहीलाई सन्तान नजन्मेर पीडा त कोहीलाई सन्तान जन्मेर पीडा कस्तो विडम्बना । सन्तान बढी भएकाले सन्तान नै नभएकालाई दिने व्यवस्था मिलाउनसकेमा यसरी भ्रूणहत्या गरिहाल्नुपर्ने थिएन ।
केही दिनअघि १३ वर्षकी बालिकाले बच्चा जन्माउन नसकेपछि भेरी अञ्चल अस्पताल नेपालगन्जमा डाक्टरले अपे्रसन गरेर बच्चा निकालेर आमालाई बचाए, बच्चाको मृत्यु भएको घटना सेलाउन नपाउँदै नेपालगन्जमा मृत शिशु फेला परेको हो ।
उता नेपाल सरकारले गर्भवती महिलाको मञ्जुरी भएमा १२ हप्ता अर्थात ३ महिनासम्मको गर्भपतन गराउन सकिने, जबर्जस्ती करणी वा हाडनाता करणीबाट गर्भ रहन गएको रहेछ भने १८ हप्ता अर्थात साढे चार महिनासम्मको गर्भलाई गर्भपतन गराउन सकिनेे, गर्भवती महिलाको ज्यानमा खतरा पुग्न सक्छ वा निजको शारीरिक, मानसिक अवस्थामा खतरा पुग्न सक्छ भन्ने कुरा मान्यताप्राप्त ३ जना चिकित्सकले राय दिएमा जहिलेसुकै पनि गर्भपतन गराउन सकिने कानुनी व्यवस्था गरेको छ । महिलाको गर्भमा रहेको बच्चा विकलाङ्ग जन्मन्छ भन्ने नेपाल सरकारको मान्यताप्राप्त चिकित्सकले राय दिएमा जहिले पनि गर्भपतन गराउन सकिने व्यवस्था गरेको छ ।
गर्भपतन गराउन पाउने यतिका व्यवस्था हुँदाहुँदै पनि ३ वा ४ महिनाभित्रै गर्भपतन नगराएर पुरा ९ नौ महिनासम्म पेटमा पालेर छोरी जन्मेपछि नालामा लगेर फाल्नुले समाजमा रहेको लैंगिक विभेद कायमै रहेको प्रस्ट गर्छ । यस धर्तीमा जन्म लिएपछि बाँच्न पाउने शिशुको अधिकार हो ।
तर हाम्रो नेपाली समाजमा विवाह नभएका महिलाले जन्माएको बच्चालाई वैधानिकता दिइँदैन । समाजमा ती महिलालाई नराम्रो दृष्टिले हेर्ने गरिन्छ । कुरा काट्ने गरिन्छ । त्यसकारण यस्ता अवैधानिक बच्चा किन र कसरी जन्मन्छन् भनी विश्लेषण गर्न जरुरी छ । अवैधानिक बच्चा जन्मनुका कारणमध्ये अविवाहित महिलाले गर्भधारण गर्नु वा परपुरुषसँगको यौनसम्पर्कका कारण गर्भ रहनु आदि कारण देखिए भने छोराको प्रतीक्षामा छोरी-छोरी जन्मनुले पनि महिलाले भ्रूणहत्या गर्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ ।
कोही पनि मानिस पछि गएर ठूलो वैज्ञानिक र समाज परिवर्तनमा योगदान गर्ने ठूलो व्यक्ति बन्न सक्छ । तर जन्मनासाथ यसरी मारेर फालिदिने हो भने यो धर्तीमा भगवानले दिएको जन्मको कुनै अर्थ रहँदैन । नेपालमा सन्तान नजन्मेर रोएका दम्पती पनि नभएका होइनन् । कस्तो छ भगवानको लीला, कोहीलाई नचाहँदा-नचाहँदा पनि सन्तान दिने कोहीलाई सन्तानको रहर गर्दा पनि नहुने । कति दम्पतीहरू ठाउँ-ठाउँमा जँचाउने, औषधी गर्ने गर्दा पनि सन्तान हँुदैनन् । सन्तान नजन्मेपछि कति महिलाले सौता व्यहोर्न बाध्य छन् त कति पुरुषकै कारण सन्तान नजन्मेपछि विना सन्तान बसेका पनि छन् ।
जन्मेर अलि ठूला भएका अनाथ बालबालिकाका लागि राख्न अनाथालय केन्द्रहरू भए तापनि भर्खर जन्मेका शिशु राख्ने शिशु केन्द्र नभएकाले शिशु मार्नुपर्ने बाध्यता आएको हो । नेपाली समाजमा अवैधानिक सन्तान जन्माउनेलाई राम्रो आँखाले नहेर्ने भएका कारण आफूले जन्माएको अवैधानिक बच्चालाई कोहीले शैचालयमा त कोहीले नाला, बाटो, जंगल, झाडी आदि ठाउँमा लगेर फाल्ने गर्छन् । कानुनी मान्यता पाएका क्लिनिकमा गएर सुरक्षित गर्भपतन गर्नुलाई वैधानिक मानिन्छ । कति महिलाले त घरैमा गर्भपतनका अवैधानिक साधन प्रयोग गरी गर्भपतन गराउन खोज्दा मृत्युसमेत हुने गर्छ । राज्यले गरेको गर्भपतनको कानुनी मान्यतालाई गाउँ-गाउँसम्म चेतना फैलाउन सक्नुपर्यो । ग्रामीण इलाकाका कतिपय महिलालाई सुरक्षित गर्भपतनको सुविधाको बारेमा पनि जानकारी छैन ।
सरकारले जसरी सुरक्षित गर्भपतन गर्न पाउने व्यवस्था गरेको छ, त्यसैगरी अवैधानिक किसिमबाट जन्माएका शिशु गोप्य रूपमा संकलन गरी राख्ने शिशु स्याहार केन्द्र स्थापना गर्न आवश्यक छ । त्यसो भएमा मात्र महिलाले अवैधानिक किसिमबाट जन्माएका सन्तान मार्ने र फाल्ने गर्नुपर्ने थिएन । अविवाहित महिलाले जन्माएको शिशु नमार्ने हो भने ती महिलालाई पछि गएर विवाह गर्न कठिन हुन्छ । हाम्रो समाजमा विवाहपूर्व सन्तान जन्माएकी केटीसंँग केटाले सहज रूपमा विवाह गर्न मान्दैनन् । पेट बोकेर बच्चा फालेको थाहासम्म पाएमा पनि विवाह गर्न ग्राह्रो हुन्छ । त्यसकारण यसरी अवैधानिक रूपमा जन्मेका सन्तान नफालिकन सुख्खै छैन । विदेशमा सन्तान जन्माउन विवाह नै गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छैन । सन्तान जन्मेर ठूला भैसकेका हुन्छन्, विवाह नै भएको हँुदैन, तर नेपालमा त्यस्तो छैन । हाम्रो समाजमा पहिला विवाह अनि सन्तान जन्माउनुपर्ने मान्यता छ । त्यसले गर्दा भ्रूणहत्या बढी हुने गर्छ ।
नेपालमा अवैधानिक रूपले जन्मेका शिशु राख्ने शिशु स्यार केन्द्र हुने हो भने उनीहरूले जन्माएका शिशु सन्तान नजन्मेर पिरलोमा परेका दम्पतीहरूलाई हस्तान्तरण गर्न सकिन्थ्यो । सायद यसरी महिलाहरूले बच्चा जन्माएर लावारिसे अवस्थामा फाल्ने थिएनन् होला । जसले गर्दा यस धर्तीमा जन्मेको शिशुले ज्यान गुमाउनुपर्ने थिएन । नेपालको कानुनले केटा २० वर्ष र केटी १८ वर्ष नपुगी विवाह गर्न र सन्तान जन्माउन बन्देज गरेको छ । तसर्थ उमेर नपुगी जन्मेका सन्तान पनि अवैध हुन्छन् र गाउँ-समाजमा थाहा नदिइकन जन्मनासाथ मार्ने र फाल्ने गर्छन् । छोराछोरी बराबरी भन्ने नारा लगाए पनि व्यवहारमा त्यो हुनसकेको छैन । छोरा जन्मे खुसी र छोरी जन्मे दुःखी हुने परम्परा तोड्न जरुरी छ । छोरीप्रति रहेको विभेदको अन्त्य जन्मघरबाट गर्न जरुरी छ । के छोरी नहुने र सबैले छोरामात्र जन्माउने हो भने यो सृष्टि चल्छ ? पक्का पनि चल्दैन । सानै उमेरमा सन्तान जन्माउनुपर्ने बाध्यता, पटक-पटक सन्तान जन्माउनुपर्ने र छोरा नजन्मिँदासम्म सन्तान जन्माउनुपर्ने बाध्यताका कारण लगभग १ करोडमा १० प्रतिशतको पाठेघर खसेको तथ्यांक बाहिर आएको छ । त्यसकारण नारी र पुरुष भनेका १ रथका २ पाङ्ग्रा हुन् । एउटा पाङ्ग्रो कमजोर भयो भने रथ चल्न सक्दैन । ठीक त्यसैगरी नारी र पुरुषको समविकास भएन भने जीवन चल्न कठिन हुन्छ । लिंगकै आधारमा महिलाप्रति विभेद गरी भूणहत्या गर्ने कार्य रोक्नका निम्ति अवैध शिशु स्याहार केन्द्रको स्थापना गर्न जरुरी छ । सुरक्षित अवैध शिशु स्याहार केन्द्र नभएका कारण भ्रूणहत्या भएको हो कि ?
आजभन्दा ठीक १ वर्षअघि पनि बेवारिसे अवस्थामा सोही स्थानको नालाको पानीमा नावीसहितको ८-९ महिना पुगेको टाउकोमा लामो लामो कपाल पलाएको शिशु मुखबाट रगत छादिरहेको अवस्थामा प्रहरीले फेला पारेको थियो । उक्त शिशु पनि छोरी नै रहेको प्रहरीले जनाएको थियो ।
यी त एक-दुई प्रतिनिधिमूलक घटनामात्र हुन् । यस्ता थुप्रै शिशु जन्माएर मार्ने वा फाल्ने गरेका समाचारहरू बाहिर आउने गर्छन् । यस्तो हुन नदिनका निम्ति सरकारले यस्ता शिशुको लालनपालन गर्ने व्यवस्था मिलाउन जरुरी छ । जन्मनु शिशुको दोष होइन । फाल्नु पनि दोष नहुन सक्छ । दोषी त हाम्रो समाजमा रहेको सोच हो । अविवाहित महिलाले बच्चा जन्माउन नहुने सोच छोरा र छोरीमा विभेद गर्ने सोच समाजका कलंक हुन् । समाजले थाहा पायो भने बेइज्जत होला भनी अविवाहित किशोरीले फाल्ने एउटा कारण छ भने छोराको आशमा छोरी जन्मेपछि फाल्ने अर्को कारण अझ भनौ परपुरुषसँंगको अनौतिक सम्बन्धबाट जन्मेको शिशुको बाबु चिनाउन कठिन हुनु अर्को कारण हुनसक्छ । यी कठिनाइबाट टाढा रहनका निम्ति महिलाले जन्मनासाथ शिशुलाई फालिदिने गर्छन् । कोहीलाई सन्तान नजन्मेर पीडा त कोहीलाई सन्तान जन्मेर पीडा कस्तो विडम्बना । सन्तान बढी भएकाले सन्तान नै नभएकालाई दिने व्यवस्था मिलाउनसकेमा यसरी भ्रूणहत्या गरिहाल्नुपर्ने थिएन ।
केही दिनअघि १३ वर्षकी बालिकाले बच्चा जन्माउन नसकेपछि भेरी अञ्चल अस्पताल नेपालगन्जमा डाक्टरले अपे्रसन गरेर बच्चा निकालेर आमालाई बचाए, बच्चाको मृत्यु भएको घटना सेलाउन नपाउँदै नेपालगन्जमा मृत शिशु फेला परेको हो ।
उता नेपाल सरकारले गर्भवती महिलाको मञ्जुरी भएमा १२ हप्ता अर्थात ३ महिनासम्मको गर्भपतन गराउन सकिने, जबर्जस्ती करणी वा हाडनाता करणीबाट गर्भ रहन गएको रहेछ भने १८ हप्ता अर्थात साढे चार महिनासम्मको गर्भलाई गर्भपतन गराउन सकिनेे, गर्भवती महिलाको ज्यानमा खतरा पुग्न सक्छ वा निजको शारीरिक, मानसिक अवस्थामा खतरा पुग्न सक्छ भन्ने कुरा मान्यताप्राप्त ३ जना चिकित्सकले राय दिएमा जहिलेसुकै पनि गर्भपतन गराउन सकिने कानुनी व्यवस्था गरेको छ । महिलाको गर्भमा रहेको बच्चा विकलाङ्ग जन्मन्छ भन्ने नेपाल सरकारको मान्यताप्राप्त चिकित्सकले राय दिएमा जहिले पनि गर्भपतन गराउन सकिने व्यवस्था गरेको छ ।
गर्भपतन गराउन पाउने यतिका व्यवस्था हुँदाहुँदै पनि ३ वा ४ महिनाभित्रै गर्भपतन नगराएर पुरा ९ नौ महिनासम्म पेटमा पालेर छोरी जन्मेपछि नालामा लगेर फाल्नुले समाजमा रहेको लैंगिक विभेद कायमै रहेको प्रस्ट गर्छ । यस धर्तीमा जन्म लिएपछि बाँच्न पाउने शिशुको अधिकार हो ।
तर हाम्रो नेपाली समाजमा विवाह नभएका महिलाले जन्माएको बच्चालाई वैधानिकता दिइँदैन । समाजमा ती महिलालाई नराम्रो दृष्टिले हेर्ने गरिन्छ । कुरा काट्ने गरिन्छ । त्यसकारण यस्ता अवैधानिक बच्चा किन र कसरी जन्मन्छन् भनी विश्लेषण गर्न जरुरी छ । अवैधानिक बच्चा जन्मनुका कारणमध्ये अविवाहित महिलाले गर्भधारण गर्नु वा परपुरुषसँगको यौनसम्पर्कका कारण गर्भ रहनु आदि कारण देखिए भने छोराको प्रतीक्षामा छोरी-छोरी जन्मनुले पनि महिलाले भ्रूणहत्या गर्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ ।
कोही पनि मानिस पछि गएर ठूलो वैज्ञानिक र समाज परिवर्तनमा योगदान गर्ने ठूलो व्यक्ति बन्न सक्छ । तर जन्मनासाथ यसरी मारेर फालिदिने हो भने यो धर्तीमा भगवानले दिएको जन्मको कुनै अर्थ रहँदैन । नेपालमा सन्तान नजन्मेर रोएका दम्पती पनि नभएका होइनन् । कस्तो छ भगवानको लीला, कोहीलाई नचाहँदा-नचाहँदा पनि सन्तान दिने कोहीलाई सन्तानको रहर गर्दा पनि नहुने । कति दम्पतीहरू ठाउँ-ठाउँमा जँचाउने, औषधी गर्ने गर्दा पनि सन्तान हँुदैनन् । सन्तान नजन्मेपछि कति महिलाले सौता व्यहोर्न बाध्य छन् त कति पुरुषकै कारण सन्तान नजन्मेपछि विना सन्तान बसेका पनि छन् ।
जन्मेर अलि ठूला भएका अनाथ बालबालिकाका लागि राख्न अनाथालय केन्द्रहरू भए तापनि भर्खर जन्मेका शिशु राख्ने शिशु केन्द्र नभएकाले शिशु मार्नुपर्ने बाध्यता आएको हो । नेपाली समाजमा अवैधानिक सन्तान जन्माउनेलाई राम्रो आँखाले नहेर्ने भएका कारण आफूले जन्माएको अवैधानिक बच्चालाई कोहीले शैचालयमा त कोहीले नाला, बाटो, जंगल, झाडी आदि ठाउँमा लगेर फाल्ने गर्छन् । कानुनी मान्यता पाएका क्लिनिकमा गएर सुरक्षित गर्भपतन गर्नुलाई वैधानिक मानिन्छ । कति महिलाले त घरैमा गर्भपतनका अवैधानिक साधन प्रयोग गरी गर्भपतन गराउन खोज्दा मृत्युसमेत हुने गर्छ । राज्यले गरेको गर्भपतनको कानुनी मान्यतालाई गाउँ-गाउँसम्म चेतना फैलाउन सक्नुपर्यो । ग्रामीण इलाकाका कतिपय महिलालाई सुरक्षित गर्भपतनको सुविधाको बारेमा पनि जानकारी छैन ।
सरकारले जसरी सुरक्षित गर्भपतन गर्न पाउने व्यवस्था गरेको छ, त्यसैगरी अवैधानिक किसिमबाट जन्माएका शिशु गोप्य रूपमा संकलन गरी राख्ने शिशु स्याहार केन्द्र स्थापना गर्न आवश्यक छ । त्यसो भएमा मात्र महिलाले अवैधानिक किसिमबाट जन्माएका सन्तान मार्ने र फाल्ने गर्नुपर्ने थिएन । अविवाहित महिलाले जन्माएको शिशु नमार्ने हो भने ती महिलालाई पछि गएर विवाह गर्न कठिन हुन्छ । हाम्रो समाजमा विवाहपूर्व सन्तान जन्माएकी केटीसंँग केटाले सहज रूपमा विवाह गर्न मान्दैनन् । पेट बोकेर बच्चा फालेको थाहासम्म पाएमा पनि विवाह गर्न ग्राह्रो हुन्छ । त्यसकारण यसरी अवैधानिक रूपमा जन्मेका सन्तान नफालिकन सुख्खै छैन । विदेशमा सन्तान जन्माउन विवाह नै गर्नुपर्छ भन्ने मान्यता छैन । सन्तान जन्मेर ठूला भैसकेका हुन्छन्, विवाह नै भएको हँुदैन, तर नेपालमा त्यस्तो छैन । हाम्रो समाजमा पहिला विवाह अनि सन्तान जन्माउनुपर्ने मान्यता छ । त्यसले गर्दा भ्रूणहत्या बढी हुने गर्छ ।
नेपालमा अवैधानिक रूपले जन्मेका शिशु राख्ने शिशु स्यार केन्द्र हुने हो भने उनीहरूले जन्माएका शिशु सन्तान नजन्मेर पिरलोमा परेका दम्पतीहरूलाई हस्तान्तरण गर्न सकिन्थ्यो । सायद यसरी महिलाहरूले बच्चा जन्माएर लावारिसे अवस्थामा फाल्ने थिएनन् होला । जसले गर्दा यस धर्तीमा जन्मेको शिशुले ज्यान गुमाउनुपर्ने थिएन । नेपालको कानुनले केटा २० वर्ष र केटी १८ वर्ष नपुगी विवाह गर्न र सन्तान जन्माउन बन्देज गरेको छ । तसर्थ उमेर नपुगी जन्मेका सन्तान पनि अवैध हुन्छन् र गाउँ-समाजमा थाहा नदिइकन जन्मनासाथ मार्ने र फाल्ने गर्छन् । छोराछोरी बराबरी भन्ने नारा लगाए पनि व्यवहारमा त्यो हुनसकेको छैन । छोरा जन्मे खुसी र छोरी जन्मे दुःखी हुने परम्परा तोड्न जरुरी छ । छोरीप्रति रहेको विभेदको अन्त्य जन्मघरबाट गर्न जरुरी छ । के छोरी नहुने र सबैले छोरामात्र जन्माउने हो भने यो सृष्टि चल्छ ? पक्का पनि चल्दैन । सानै उमेरमा सन्तान जन्माउनुपर्ने बाध्यता, पटक-पटक सन्तान जन्माउनुपर्ने र छोरा नजन्मिँदासम्म सन्तान जन्माउनुपर्ने बाध्यताका कारण लगभग १ करोडमा १० प्रतिशतको पाठेघर खसेको तथ्यांक बाहिर आएको छ । त्यसकारण नारी र पुरुष भनेका १ रथका २ पाङ्ग्रा हुन् । एउटा पाङ्ग्रो कमजोर भयो भने रथ चल्न सक्दैन । ठीक त्यसैगरी नारी र पुरुषको समविकास भएन भने जीवन चल्न कठिन हुन्छ । लिंगकै आधारमा महिलाप्रति विभेद गरी भूणहत्या गर्ने कार्य रोक्नका निम्ति अवैध शिशु स्याहार केन्द्रको स्थापना गर्न जरुरी छ । सुरक्षित अवैध शिशु स्याहार केन्द्र नभएका कारण भ्रूणहत्या भएको हो कि ?
- कान्तिपुर